Boeken

 over muziek (algemeen)

 

© Emanuel Overbeeke, februari 2019

 

Natalie Bauer-Lechner: Herinneringen aan Gustav Mahler (Ned. vertaling en annotaties van Philip Westbroek met een voorwoord van Bernard Haitink)

Uitgeverij IJzer, Utrecht (2018)
ISBN 978-90-8684-168-4
399 blz. - verkoopprijs € 24,50


Dit boek verscheen voor het eerst in 1923 en was al snel een klassieker in de Mahler-literatuur. Dat is het nog steeds. Het is, ook na bijna een eeuw, nog steeds een van de meest informatieve boeken over Mahlers muziek en wereldbeeld. Dat het dit in de eerste decennia na Mahlers dood was, is begrijpelijk, omdat er op dat moment nog amper andere publicaties in boekvorm over Mahler waren. Dat het dat op dit moment nog steeds is, zegt niet alleen veel over het inzicht dat dit boek geeft, maar ook over de oriëntatie en daarmee de oogkleppen van latere auteurs. Deze latere schrijvers kan men in twee groepen verdelen. De eerste had vooral oog voor de mens en zijn zielenroerselen, die zeer romantisch om niet te zeggen pathetisch werden uitvergroot. De memoires van Alma handelen vooral over de persoon Gustav en nog meer over de persoon Alma. De tweede groep had meer oog voor de muziek, maar had daarbij meer oor voor de expressie dan voor de middelen. Voorbeelden zijn de boeken van Specht en Walter. Wie precies wilde weten hoe Mahler waar en wanneer had geleefd, moest wachten tot de boeken van Mitchell en de La Grange. En wie wilde weten hoe Mahlers muziek in elkaar zit en hoe die muziek zich verhoudt tot die van voorgangers en navolgers, moest wachten tot Adorno.

 
 
Nathalie Bauer-Lechner

Tegen Natalie Bauer-Lechner (1858-1921) was Mahler zeer openhartig over zijn opvattingen als musicus. Hij sprak over onder meer zijn favoriete componisten (Beethoven en Wagner), het dirigeren, instrumentatie, de omgang met het orkest, eigen composities, het verschil tussen repetities en uitvoeringen, zijn eigen composities (zijn meest recente was op dat moment zijn Derde symfonie), verloren gegane jeugdcomposities waaronder zijn opera Rübezahl en belangrijke vrienden (onder wie de dichter Lipiner). Voor andere informatie over deze zaken uit de eerste hand moet men de brieven van Mahler doornemen, inmiddels alles bij elkaar enkele duizenden pagina's. In die brieven is hij weliswaar ook informatief, maar meestal korter van stof, beperkt hij zich tot enkele hoofdzaken en staat het cruciale verspreid. Hier is hij uitvoeriger en meer geconcentreerd. In Natalie Bauer-Lechner had hij een deskundige gesprekspartner (ze moet een uitstekende altvioliste zijn geweest en speelde in orkesten en kamergezelschappen), is hij uitvoeriger en stond hij open voor nieuwe muziek. Hun contact dat zich afspeelde in de jaren negentig is dan ook te vergelijken met dat tussen Boswell en Johnson, Goethe en Eckermann, Stravinsky en Craft. Zowel hij als zij was onsentimenteel, emotioneel, analytisch en hadden de wil de omstandigheden naar hun hand te zetten. Mahler wordt door haar soms sprekend opgevoerd, maar zijn taalgebruik lijkt enigszins op dat van Bauer-Lechner.

Over de vraag hoever haar gevoelens voor Mahler de persoon reikten, wordt verschillend gedacht. Volgens sommigen was zij een van zijn vele vriendinnen/geliefden voordat Alma in zijn leven kwam. Voor die gedachte pleit de goede inleiding van vertaler Westbroek waarmee hij te kennen geeft de literatuur over haar goed te kennen. Ze had een intensieve band met Mahler, ging op vakantie met hem en zijn familie en had wellicht gehoopt met hem te kunnen trouwen. In 2014 verscheen in het vakblad Musical Quarterly een goed artikel over de achtergronden van Bauer-Lechners publicatie en haar openhartigheid dienaangaande tegenover haar vriend na Mahlers dood, de socioloog en historicus Hans Riehl. Deze was na 1930 weliswaar pro-nazi en daarmee anti-jood, maar hij bewaarde gelukkig wel het materiaal dat verband hield met het contact tussen zijn vriendin en haar vroegere joodse idool. Wat Bauer-Lechner tegen Riehl vertelde over haar band met Mahler wordt door mahlerianen serieus genomen. Zij staat in de Mahler-literatuur immers te boek als een betrouwbare bron die bewondering kon combineren met een kritische zin en het vermogen zichzelf weg te cijferen. Die combinatie spreekt uit elke pagina van het boek.

Van Bauer-Lechners boek bestaan diverse edities. De eerste verscheen vlak na haar dood in 1923. Een fotografische herdruk ervan kwam enkele jaren geleden uit. In de jaren tachtig kwam een uitgebreide versie die de basis vormde voor deze vertaling. Een nieuwe editie is aangekondigd, maar nog niet verschenen. Omdat ik deze jaren tachtig-versie niet te pakken kon krijgen, zit ik met een vraag die ik niet kan beantwoorden. De vertaling is behalve zeer duidelijk ook zeer persoonlijk. Westbroek heeft, zo leerde mij een steekproefsgewijze vergelijking van het origineel uit 1923 en de vertaling, Bauer-Lechners vaak complexe volzinnen met cruciale verbindingswoorden en -uitdrukkingen soms vervangen door kortere mededelingen zonder die bruggen. Misschien doelde Westbroek hierop toen hij in de inleiding schreef dat het typisch Oostenrijkse van haar in de vertaling natuurlijk verloren gaat. Deed hij dit omdat hij zich baseerde op de Duitse editie uit de jaren tachtig en wijkt die qua stijl zeer af van de versie uit 1923 of was het de keuze van de vertaler? Het interessante is dat wie meer oog heeft voor een betoog van minstens een pagina daar van minder last heeft dan wie vooral leest op zinsniveau. Het verlies van een brug wordt kortom gecompenseerd door logica en ritme. En wie het origineel niet kent, zal de ingreep niet missen, wat pleit voor de vertaling.

Omdat het boek al bijna een eeuw een klassieker is en omdat helaas steeds minder Nederlanders Duits kunnen lezen terwijl een nieuw Mahler-festijn aanstaande is waarbij iedereen zich zal afvragen in hoeverre het huidige Mahler-beeld zich verhoudt tot informatie uit de eerste hand, is de Nederlandse vertaling zeer welkom. Westbroek geeft nuttige annotaties en uitvoerige informatie over de ontstaansgeschiedenis. Over de plaats van dit boek binnen de Mahler-receptie valt veel meer te vertellen dan hij doet, maar één ding is zeker: dit boek is meer dan een blik in andere tijden. Mahlers uitspraken zijn nog steeds van grote betekenis, omdat ze ons veel leren over zijn muzikale intenties. Zoveel cruciale gegevens uit de eerste hand bij elkaar vindt men in weinig andere boeken.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links