Boeken
over componisten
© Maarten Brandt , september 2017
Govert Jan Bach: Over Maarten Luther en Johann Sebastian Bach - Twee grensverleggers Govert Jan Bach/Uitgeverij Rubinstein, Amsterdam (2017) ISBN 978 04762 297 0 Luisterboek + 4 cd's - Verkoopprijs € 25,= |
 |
In de literatuurwereld is het fenomeen luisterboek (dus een boekwerk vergezeld van een of meerdere cd's waar de wezenlijke inhoud van het geheel op valt te beluisteren) alom bekend. Stap onverschillig welke boekwinkel binnen en er is altijd wel een schap met een uitgelezen selectie aan titels van ingesproken romans van diverse omvang te vinden. Met andere woorden, het fenomeen luisterboek is uit het domein van het literaire gebeuren al sedert jaar en dag niet meer weg te denken. In de wereld van de klassieke muziek ligt dat beduidend anders. Natuurlijk zijn er de hoorcollege's van musicoloog Leo Samama over bijvoorbeeld Mahler en Debussy, de fenomenale uitgaven van het pionierende en prestigieuze Duitse muzieklabel Cybèle en de nodige producties van Peter en de Wolf die in het format van luisterboek aan de man worden gebracht. Maar daarmee is het snel bekeken, want het is opvallend hoe weinig er in de klassieke muziek-scene van de mogelijkheden van dit medium gebruik wordt gemaakt.
Alleen al daarom verdienen de uitgaven van Govert Jan Bach alle aandacht. Ja, u leest het goed: Bach. Want we hebben hier met een nazaat van de grote Johann Sebastian te maken. Het geval wil namelijk dat Govert Jan Bach met laatstgenoemde stamvader Veith - afkomstig uit het in Thüringen gelegen Wechmar - deelt. Veith kreeg in 1600 een zoon die ging varen bij de VOC en zich vervolgens in Nederland vestigde. Van deze Bach stamt Govert Jan af. Allemaal goed en wel, het deel uitmaken van een familie onder het gesternte van een genie maakt iemand nog niet automatisch tot een kenner van datzelfde genie. Maar Govert Jan Bach is een vooraanstaand Bachspecialist. En niet alleen dat, want ook als theoloog en psycholoog heeft hij zijn sporen dubbel en dwars verdiend. In laatstgenoemde hoedanigheid werkte hij onder andere als pastoraal psycholoog in de Valeriuskliniek te Amsterdam waar hij regelmatig van muziek gebruik maakte om de behandeling van zijn patiënten kracht bij te zetten. Een ander wapenfeit van Bach is het onderzoek dat hij instelde naar de beleving van de Matthaüs-Passion door een buitenkerkelijk publiek. Voorts is hij de presentator en samensteller van het dagelijkse programma Geen dag zonder Bach bij de Concertzender.
Erudiete kennis
Last but not least is hij een veelgevraagd spreker over de muziek van Bach, Mozart en Brahms. Dit laatste overigens tot in de verste uithoeken van het land, waar jong en oud alsmede rijp en groen in de ban worden geslagen door de eminente wijze waarop hij er in slaagt de materie op zijn luisterschare over te brengen. Namelijk op een manier die volledig recht doet aan het onderwerp, die op en top is gespeend van om het even welke populariseringsdrang, maar die toch zowel de leek als de doorwinterde muziekliefhebber enorm aanspreekt. Bach benadert zijn onderwerp vanuit een brede achtergrond die een kolossale en erudiete kennis verraadt op niet alleen het gebied van de muziek, maar evengoed op dat van de theologie, filosofie, kunstgeschiedenis en literatuur. Daarbij is een van zijn grootste gaven dat hij wijdlopigheid tot elke prijs vermijdt en dat hij als weinig anderen de kunst verstaat in slechts een paar zinnen een perfect tijdsbeeld te schetsen waardoor de context waarin bijvoorbeeld de muziek van zijn eerbiedwaardige voorganger moet worden gesitueerd op slag duidelijk en inzichtelijk wordt.
Introductie
Maar liefst vier luisterboeken zagen tot op heden van Govert Jan Bach het licht: over de Matthäus-Passion, de Johannes-Passion, het Weihnachtsoratorium en de onlangs verschenen en boven genoemde uitgave Over Maarten Luther en Johann Sebastian Bach. Elke van deze uitgaven is voorzien van een uiterst overzichtelijk en beknopt boekwerk en vier riant gevulde cd's waarop Bach diverse muziekfragmenten, stammend van de beste en meest spraakmakende opnamen van zijn voorganger, diens tijdgenoten en voorlopers, aan elkaar praat. Uitgaven die als warme broodjes over de toonbank gaan (er wordt gewerkt aan een nieuwe en meer uitgebreide versie van de Matthäus-Passion productie) en die ook in het buitenland op een immense belangstelling kunnen rekenen. Zo werd recentelijk de Duitse versie van Maarten Luther en Johann Sebastian Bach (Martin Luther und Johann S. Bach) gepubliceerd. Als er daarom iemand is om de betekenis van Luther voor de muziek van Bach in alle toonsoorten te verduidelijken, dan is het Govert Jan Bach wel. Nu zijn (en worden) er over Luther en Bach boekenkasten volgeschreven. Zoveel dat het voor menigeen moeilijk, zo niet totaal onmogelijk is door de bomen nog het bos te zien. Daarom aarzel ik niet dit luisterboek zeer warm in uw aandacht aan te bevelen, speciaal ook voor hen die niet in de Lutheraanse theologie zijn ingevoerd, want een betere introductie kan men zich in deze haast niet wensen!
Objectief beeld
Bij alle bewondering van de auteur voor Luther is het geheel absoluut geen hagiografische aangelegenheid geworden. Het beeld dat van de man wordt opgeroepen mag op en top objectief heten, want ook de schaduwkanten van diens complexe persoonlijkheid worden zonder enige terughoudendheid belicht. Niet alleen wat zijn jeugd betreft - die in het teken stond van de mede als gevolg van de zijn vader voorgestane (zeer) strenge opvoeding veroorzaakte wurgende angsten met als gevolg tal van zowel mentale als fysieke problemen - ook waar het om zijn laatste levensfase gaat. Daarin ontpopte Luther zich zowel als een steeds grover wordende persoonlijkheid, maar ook als een te vuur en te zwaard te keer gaande antisemiet. Bach stelt overigens terecht dat Luther daar bepaald niet alleen in stond en haalt bijvoorbeeld ook Erasmus aan - met wie Luther veelvuldig contact had, hoewel nadien een verwijdering tussen hen is ontstaan - die in de Joodse godsdienst "de verderfelijkste plaag en de bitterste vijand van de leer van Jezus Christus" zag. Dat dit later koren op de molen van de Nazi's zou worden is een maar al te bekend feit, en ook dat verzuimt Bach uiteraard niet te vermelden.
Gevecht
Daar staat tegenover dat Luthers betekenis als theologisch vernieuwer boven ieder twijfel is verheven. Tot zijn vele verdiensten behoorde het slechten van de barrière tussen de clerus van de rooms katholieke kerk en de gelovigen door hen zonder bemiddeling toegang te verschaffen tot de Bijbel. Om dit te kunnen bereiken ging Luther het gevecht met zowel de paus als de keizer rechtstreeks aan, waardoor hij niet alleen 'persona non grata' werd, maar zelf geruime tijd vogelvrij is verklaard en dikwijls op de vlucht was. Als er een leven is van een theoloog dat zich - althans die indruk kwam bij me op tijdens het ondergaan van dit luisterboek - bij uitstek leent voor het maken van een ijzingwekkend spannende avonturenfilm dan is het dat van Luther wel!
Die rechtstreekse toegankelijkheid van de Bijbel hebben we uiteraard te danken aan de grandioze taalkunstenaar die ook in Luther school. Want zijn omzetting van het traditionele Latijn in het, overigens sterk poëtisch getinte, Duits heeft alom school gemaakt en is tot op de dag van vandaag van grote invloed. Niet alleen op de wereld van de gelovigen, ook tot ver daarbuiten is die invloed sterk doorgedrongen, al zijn we ons daarvan veelal niet bewust. Het luisterboek biedt daarvan ook diverse voorbeelden, zoals "Waar het hart vol van is, stroomt de mond van over", "een doorn in het oog" en "iemand met raad en daad bijstaan." Stuk voor stuk uitspraken die uit ons dagelijkse taalgebruik eenvoudig niet meer zijn weg te denken.
Symbool
Van verstrekkende betekenis, en hier komt de link met Bach in beeld, is de musicus in Luther. De muziek als de draagster van de boodschap van het geloof, de kunst bij uitstek welke die boodschap er als Gods woord in een ouderling doet ingaan. Ofwel, de muziek die het woord (en ook het Woord geschreven met een kapitale letter, dus het Woord als symbool van de inhoud van de Bijbel) levend maakt en de gelovige dient te bezielen en tot goede daden moet aanzetten. Heeft men dankzij Luther al het gevoel dat de Bijbel als het ware voor ieder persoonlijk is geschreven, de muziek versterkt die indruk nog eens in extra hoge mate. Het is zelfs zo dat om het even welk - en al dan niet universeel gericht - geloof men precies is toegedaan er dankzij Luthers aanpak een enorme mogelijkheid tot identificatie ontstaat met in de inhoud van de Bijbel van de kant van de lezer.
Speciaal dat laatste moet de Rooms Katholieke Kerk, om die daarnet aangehaalde lutheraanse zegswijze ter herhalen, wel een doorn in het oog zijn geweest en een reden te meer om hem te verketteren. Maar ook van zijde van het protestantisme was er, zoals ook Govert Jan Bach opmerkt, weinig voeling met het muzikale talent van Luther. Iets wat vermoedelijk mede is te wijten aan de wetenschap dat Calvijn het gebruik van muziek in de kerk verbood. Hoe het ook zij, Luthers geestelijke liederen hebben tot ver in de muziekgeschiedenis doorgewerkt, niet alleen (zij het uiteraard wel in zeer hoge mate) in het oeuvre van Bach, maar ook in dat van onder anderen Mozart, Brahms, Wagner en Stravinsky. Componisten die dan ook in dit Luisterboek worden genoemd en besproken. Dit uiteraard verlucht door menig muzikaal voorbeeld. Nadrukkelijke aandacht wordt verder geschonken aan Bachs Christ lag in Todesbanden, Von Himmel hoch komm ich her en niet te vergeten Ein feste Burg ist unser Gott. Dit in analytische maar kraakheldere beschouwingen die dan ook nadrukkelijk in uw aandacht worden aanbevolen.
Vitaliteit en werkdrift
En over Bach gesproken, er wordt tevens gewezen op de ondubbelzinnige verwantschappen in persoonlijkheid tussen de twee genieën. Beiden waren bijvoorbeeld onmiskenbare levensgenieters, niet in de laatste plaats ook van spijs en (alcoholische) drank, terwijl zij eveneens niet vies waren van het huwelijksbed, waarin zij geducht hun mannetje stonden. Veel belangrijker is nog dat zowel Bach als Luther als enorme grensverleggers moeten worden gezien die hun tijd lichtjaren ver vooruit waren. Twee ultiem creatieve persoonlijkheden, kortom, gedreven door een niet te stuiten vitaliteit en werkdrift. En Bach kende Luther als zijn vestzak. Zo bezat hij een Bijbel die bol staat van zijn eigen aantekeningen bij Luthers originele vertalingen. En hoe dit alles zijn sporen heeft getrokken in Bachs werk, daarvan geven zijn vocale werken onomstotelijk blijk, met de talrijke cantates voorop.
Veel zou er nog zijn te zeggen over deze riante productie, die als extra twee cd's (de nummers 3 en 4) bevat met Bachs Lutherse missen in de schitterende vertolkingen door het Collegium Vocale Gent onder leiding van Philippe Herreweghe (oorspronkelijk stammend van het Virgin label). Wat de overige op de eerste twee cd's vastgelegde fragmenten betreft, deze zijn afkomstig van toonaangevende coryfeeën op Bach- en aanverwant gebied als Suzuki, Gardiner, Leonhardt, Jacobs, Pierlot en wie al niet. Dit alles voor het schamele bedrag van 25 euro en dat is te geef. Een kleine kanttekening is wel dat de lijst van muziekvoorbeelden (cd 2) drie fragmenten uit de Matthäus-Passion vermeldt die niet worden behandeld. Ook staat niet aangegeven dat de fragmenten van cd 2 beginnen met hoofdstuk 8 'Tweehonderd jaar na Luther'. Maar verder niets dan lof voor deze in alle opzichten luisterrijke uitgave.