Audiotechniek

Stop de persen!

Zwarte grammofoonplaten alstublieft!

© Wim Koekebacker, mei 2018

De hype duurt maar voort! Maar is het wel een hype? Je zou haast geneigd zijn te zeggen van niet. Toch beschouw ik deze opbloei van een stokoude manier om muziek op te slaan en massaal te verspreiden als een hype. Wel een leuke en wie weet een blijvende. Want waarom is de plaat alweer zo'n 15 jaar opnieuw in de belangstelling? Vanwege het op ons gehoor afgestemde gebrek aan dynamiek en het gevoel muziek in handen te hebben. Het is het gebrek aan dynamiek die een goed (!) opgenomen cd wél heeft (liever: kan bieden) maar bij huiskamergebruik soms hinderlijk kan zijn. Want een plaat heeft nu eenmaal van huis uit een beperkte dynamiek. Immers, de naaldbewegingen zijn fysiek beperkt. En het plaatmateriaal is nooit doodstil. Dit komt onder andere door de samenstelling van het pvc, de reinheid ervan tijdens het persproces, de gebruikte kleurstoffen, de juiste perstemperatuur én de juiste afkoeling vlak na het persen en of er het zogenaamde "virgin vinyl" is gebruikt. Dit wil zeggen dat er slechts fabrieksnieuw pvc wordt gebruikt. Ook wordt wel beweerd dat analoog geluid mooier zou zijn. Maar denkt u werkelijk dat bij moderne opnamen, ook voor platen, alles analoog wordt vastgelegd?

Perskwaliteit
Een hype gaat vaak gepaard met allerlei zaken die de aantrekkelijkheid van het eindproduct moeten verhogen en zo de verkoop stimuleren. We zien dat de platenperserijen op topcapaciteit draaien en dat heeft zo zijn gevolgen. Onder het totaal aantal nieuwe platen dat ik de afgelopen paar jaar onder de naald heb laten doorgaan zijn er helaas vaak bar slechte uitgaven. Zelfs zo slecht dat ik dit lage kwaliteitsniveau in het verleden niet vaak ben tegengekomen. De slechtste persingen komen voornamelijk uit de V.S. Laat ik er gelijk bij zeggen dat het nooit slechts één platenfabrikant is die slecht scoort. En met platenfabrikant bedoel ik de perserij, terwijl aan het label helaas vrijwel nooit een vaste platenperserij kan worden verbonden. Wel is er een platenperserij die hierbij zeer negatief naar voren komt: United uit Nashville. De tekortkomingen aan de platen uit dit huis zijn werkelijk talrijk. En de beste perserijen? Ach, iedere fabrikant heeft zo af en toe een misser. Een perserij als het Duitse Pallas en ons eigen Record Industry uit Haarlem doen het gelukkig bovengemiddeld goed. En zo zijn er wel meer, maar u als klant moet op onderzoek uit om te weten te komen waar een plaat nou echt vandaan komt. Die informatie is terug te vinden tussen de uitloopgroef. Hier vindt u cijfers en letters waaruit onder meer de fabrikant te herleiden valt, zij het dat dit soms een hele klus is. Maar er is bovendien het catalogus- en matrijsnummer. Soms ook een aanduiding waar de opname ten behoeve van de plaatuitgave is gemastered, zoals Sterling uit New York. Op de site discogs.com wordt zo het een en ander over dit onderwerp uitgelegd. Hoe dan ook, het is allemaal maar afwachten wat u aan perskwaliteit krijgt voorgeschoteld.

Roet
Het is ook vanwege de gesignaleerde hype dat er de laatste jaren zoveel gekleurde platen uitkomen. Dit is eveneens een minder goede ontwikkeling. Want waarom hoort een plaat in eerste instantie zwart te zijn? Dit is voor een deel terug te voeren op de traditie. Het oude schellak voor 78-toerenplaten was vrijwel altijd in de kleur zwart en diende onder andere als een soort smeermiddel (zoals grafietpoeder dit is in uw deurslot) voor de metalen naald in de zeer zware toonkop. Die traditie van zwarte platen zette zich voort ten tijde van de introductie van pvc en de hierdoor mogelijke gemaakte microgroef, zo eind jaren veertig. De zwarte kleur komt van koolstof, een bijproduct van het raffinageproces van aardolie. Roet komt uit koolstof en is goedkoop, vrijwel onbeperkt leverbaar en wordt daarom voor vele toepassingen gebruikt: denk alleen maar aan de autoband. Maar roet heeft nóg een mooie eigenschap: het is bijzonder fijn te malen, zo fijn dat het in het pvc van de plaat tal van voordelen biedt, met als heel belangrijke eigenschap dat het daardoor geen enkele negatieve invloed heeft op het geluid. Bovendien geleidt het electriciteit en het heeft een stabiliserend effect op het pvc. Maar een nadeel heeft roet ook: een zwarte plaat zal meer warmte absorberen. Leg een zwarte plaat maar eens in de zon. Daarom dus altijd het advies om platen bij kamertemperatuur bewaren.

Gekleurde platen
Dus ja, waarom niet alle platen zwart? Van nature is pvc vrijwel kleurloos. Hoewel gekleurde platen best goed kunnen klinken en sommige fabrikanten gekleurd pvc toepassen wat van hoge kwaliteit is, zijn kleurstoffen minder fijn te malen dan roet. En dan is er nog het verschil tussen transparante platen en de ondoorzichtige gekleurde platen. De platen met een kleurtje in de eerste categorie zijn in het voordeel ten opzichte van de ondoorzichtige gekleurde platen en doen zelfs weinig tot niets onder voor zwarte platen. Ondoorzichtige platen daarentegen met een gouden of zilveren kleur zijn beslist te vermijden. Deze pigmenten zijn namelijk niet fijn genoeg. Ik put wat dit betreft uit mijn eigen ervaringen met gekleurde platen van verschillende oorsprong. Minder fijngemalen kleurstoffen betekenen nu eenmaal een hoger ruisaandeel. Bovendien limiteert het de dynamiek nog eens extra, toch al een beperkende factor bij grammofoonplaten. Soms zegt een fabrikant het ook zelf, zoals Record Industry: Ze geven eerlijk toe dat gekleurd pvc meer klikjes en ruis kan veroorzaken. Maar ja, waarom dan niet voor pure, dus de beste kwaliteit gaan?

Stop de persen!
U ziet, hoewel er vroeger ook minder goede platen werden uitgebracht waren vrijwel alle platen gewoon zwart. In de V.S. werden gekleurde platen ook wel als massaproduct uitgebracht, met Reader's Digest als goed voorbeeld. Ze waren vrijwel allemaal op donkerrood doorzichtig pvc geperst en dat werd dan als verkoopargument gebruikt. Er was dus een reden en ik moet zeggen dat de beweringen ook echt waargemaakt werden. Maar het gemiddelde publiek zat helemaal niet te wachten op superkwaliteit pvc. RCA gebruikte kleurtjes bij hun net geintroduceerde 45-toeren single om het genre aan te geven. Over het algemeen had een Amerikaanse plaat maar een gering leven, werd zelfs als weggooiproduct beschouwd. Het zijn echter de die-hards en de DJ's (die platen nodig hadden bij hun werk) die het medium in leven hebben gehouden. Nu zijn er de nieuwelingen (daaronder ook de hipsters) bijgekomen die platen kopen. En ja, die vinden een kleurtje op de draaitafel leuk. Die kopen vaak ook goedkope spelertjes. Jammer voor de echte liefhebber, hij moet dan noodgedwongen ook zo'n gekleurde plaat kopen. Leuk voor aan de muur misschien maar niet op de platenspeler voor serieus luisteren.

Dus fabrikanten, houd het op zwart of als uitzondering op doorzichtig, eventueel met een kleurtje, pvc. Zo kun je iedereen tevreden houden. Natuurlijk bepaalt de artiest de kleur vaak. Maar Record Industry heeft een eigen label: Music on Vinyl. En hier vliegen de kleuren kwistig in het rond. Als voorbeeld de meesterlijk geremasterde opnamen van J.J. Cale, "Collected". Een driedubbel album met het mooie werk van Cale. Maar waarom nou in goud vinyl?

index