Audioapparatuur

Afdalend naar de diepste krochten...

REL Acoustics T7/i subbassysteem

 

© Ad Speksnijder, april 2017

 

De overtreffende trap, afdalend naar de diepste krochten, daar waar zeldzaam zuivere lage tonen huizen.

Als 'gewoon' laag voor u niet laag genoeg is. Als het echt broekspijpen zwabberend laag moet zijn, ja, dan ontkomt u er niet aan. Dan zult u vaak een speciaal daarvoor ontworpen device naast uw bestaande weergevers moeten dulden. Talloze producenten claimen daarin te kunnen voorzien. Maar wees gewaarschuwd, er is veel kaf onder het koren en u loopt het risico dat u uw oren absoluut tekort doet. Ik heb in de achterliggende weken geconstateerd dat een goed ontworpen en aangestuurd laagweergavesysteem meer doet dan alleen laag weergeven. Wat dat meer is komt in deze recensie uitgebreid aan de orde.

Eerst even iets over nut en noodzaak van laagweergave
U vraagt zich wellicht af: is weergave van het allerlaagste niveau een absolute voorwaarde om van muziek te kunnen genieten? Ik ben van mening van niet. Ten eerste is het daadwerkelijk genieten van muziek afhankelijk van uw interesse, de uitvoeringskwaliteit, uw muzikale voorkeur en/of uw gemoedstoestand van het moment. Ten tweede bevindt de belangrijkste muzikale informatie in de lagere regionen zich in het frequentiegebied tot zo'n 60 Hz. Van mij mag de luidspreker daar rustig afvallen. Om even de gedachte te bepalen: 'gewone' kleine(re) luidsprekers worden door fabrikanten vaak te bescheiden gespecificeerd. Bijvoorbeeld -6 dB bij ca. 60 Hz. Onder normale kameromstandigheden komt er dan vaak nog, zij het verzwakt, 40 Hz uit (de lage E van de contrabas). Dan is er nog steeds sprake van een stevige orkestraal fundament. Terwijl voor grote(re) systemen 30 Hz onverzwakt al een behoorlijke toer is, met het prijskaartje dat daarbij hoort. REL specificeert keurig -6 dB bij 30 Hz, maar dat bleek in de (huiskamer)praktijk reuze mee te vallen.
Toch, op de keper beschouwd zijn een mooie uitvoering, een goede opname, tonale balans, afbeeldingsmaatstaf, neutraliteit van de weergave, zo min mogelijk fase- en looptijdverschillen end. uiteindelijk toch belangrijker. Waarom dan fabrikanten die zich al jaren toeleggen op die laatste 30Hz? Waarom dan al die muziekliefhebbers die zweren bij hun subwoofer? Zitten die er dan allemaal naast? Nee, natuurlijk niet. Want, wees eerlijk, is het geen geweldige ervaring als de laagste noot van die heuse concertvleugel, 27,5 Hz, onverzwakt ook daadwerkelijk wordt gehoord en beleefd? En wat te denken van de lage registers van het pijporgel, onvervormd en onverzwakt, als een overweldigende basis onder het hemels muzikale kunstwerk? De C van de 32-voet op 16,3 Hz? Dat is héél diep voelen, dat is bovenal genieten!

De REL T7/i in context
De hier besproken REL T/7i is de middelste in lijn van drie nieuw ontwikkelde subbassystemen die voortborduren op de successen van de voorlopers uit de T-serie. De kleinste is de T/5i en de grootste de T/9i. De meest markante verschillen tussen deze drie zijn versterkervermogen, conusoppervlak en aantal speakerunits. De T5/i bijvoorbeeld heeft alleen een actieve neerstralende woofer. De overige twee bezitten een woofer alsmede een actieve radiator, waarbij de T9/i is gekroond met een woofer van 10" en de T7/i met een van 8".

 

Als ik de forse doos oppak voor een ritje huiskamer (zal helaas een retourtje worden) merk ik goed dat massa een issue is bij subwoofers. Inclusief verpakkingsmateriaal weegt dit pakket al gauw zo'n 20 kg. Daar moet je niet te lang mee onder je arm lopen. Na het uitpakken staat er een prachtig in wit pianogloss afgewerkt subbassysteem in de woonkamer. Dat is in ieder geval in orde, want u weet net zo goed als ik: You'll never get a second chance to make a first impression. Dat gezegd hebbende verbaas ik me over de hoeveelheid knoppen en ingangen aan de achterzijde van de unit (maar liefst 10 stuks.) Daar kom ik later in de paragraaf 'Aansluiten' nog op terug. Het forse aantal koelribben op de achterzijde wekt de indruk dat stroom leveren ( en zo onvermijdelijk warmte genereren) een belangrijke opgave van dit apparaat is. De unit is voorzien van een naar voren stralende 8'' actieve speaker, keurig weggewerkt achter een frontdoek dat, als u liever zonder speelt, eenvoudig verwijderd kan worden. Daarnaast bevat de kast nog een 10'' passieve speaker die naar beneden is gericht. Bij het oppakken van de unit is dat wel even een dingetje om op te letten: als u de unit wilt verplaatsen, grijpt u voor u het weet enthousiast in de speakerunit. De bouw is zeker robuust, maar optillen aan de speakerconus, nee daar is de constructie niet op berekend. U bent alvast gewaarschuwd!

REL, het bedrijf
Deze inleiding leek me nodig om u nu vervolgens mee te kunnen nemen op luisterbezoek bij REL Acoustics Ltd., een in 1990 in Engeland gevestigde fabrikant van high-end subbassystemen. REL focust in zijn product-marktstrategie bewust op maar eén ding en dat is het verbeteren van de laagweergave, of zoals REL dat voor elkaar weet te krijgen: het optimaliseren van het muzikaal equilibrium. De producten van REL vinden toepassing in zowel tweekanaalsopstelling als in home theatre systemen. Deze recensie beperkt zich echter tot de tweekanaalstoepasing, ook wel 2.1 opstelling genoemd (2 luidsprekers en 1 subwoofer). REL maakt overigens alleen high-end subbassystemen en 'sonst nichts'. Basta così?
REL maakte eerst deel uit van Sumiko, een van de grootste importeurs en distributeurs van high-end audioproducten in Noord-Amerika. Sumiko ging vervolgens weer op in WOM (World of McIntosh, Sonus Faber, Wadia en Audio Research). REL heeft inmiddels geen banden meer met WOM en is een geheel zelfstandig familiebedrijf.

REL, het product
REL-producten zijn geen traditionele subwoofers, maar werkelijk subbassystemen. Een subbassysteem vergroot het frequentiebereik van een luidspreker door alleen de vrij instelbare lage frequenties, volledig tijd- en faserein in overeenstemming met het oorspronkelijke luidsprekersignaal weer te geven. Dit in tegenstelling tot het kopiëren van het gehele muzieksignaal om daaruit dan vervolgens de verder in het laag doorlopende basweergave te reproduceren. Aan de basis van het REL-succes staat het bedenken en genereren van een ingangssignaal voor het subbassysteem. REL subwoofers onttrekken hun inputsignaal direct van de uitgangsklemmen van de versterker, zonder daarbij die versterker en daarmee zijn uitgangssignaal aan te tasten. Sterker nog, deze aanpak resulteert in exact hetzelfde fase- en tijdgedrag als het signaal dat naar de luidsprekers wordt verzonden. Dat scheelt in ieder geval veel elektronica in de signaalweg, waar de hoorbare stelregel geldt: less is more (muziek). En dat is hoorbaar!

 

De kast is keurig afgewerkt in een glossy witte lak (ook in zwart) zonder zichtbare naden, met mooi licht afgeronde hoeken en als kers op de taart vier voetjes die netjes in geborsteld aluminium zijn afgewerkt met in reliëf het woord REL. Ook aan de bovenzijde van de kast treffen we eenzelfde aluminium accent aan. De esthetische totaalindruk is mede door het fraai ontworpen en afneembare frontdoek er een van klasse en kwaliteit. Wat me ook meteen opvalt is hoe compact de T7/i voor een subbassysteem eigenlijk is: 26,7 cm breed, 31,7 cm hoog(inclusief voetjes) en 32,2 cm diep. Ik ken subwoofers die beduidend groter zijn.

De T7/i werkt met een naar voren afstralende 8'' driver die wordt ondersteund door een naar beneden stralende 10'' passieve radiator. Dit is precies de tegenovergestelde opstelling als die van zijn voorganger, de T7. Mij is niet bekend waarom REL er voor heeft gekozen deze 90°-draai te maken. Misschien voor een beter resultaat?

Een van de continue uitdagingen voor iedere luidsprekerontwerper is de ideale balans tussen conusstijfheid (vormvastheid) en conusmassa. "Het is onze intentie," zo zegt John Hunter van REL, een conus/driver te ontwerpen en te fabriceren (dat zijn overigens wel even twee verschillende uitdagingen) die perfecte start en stop- eigenschappen heeft en na het stop-signaal ook direct stil staat om 'overshoot' te voorkomen. De keuze tussen lichter of vormvaster was na diverse tests eigenlijk een no-brainer. Vormvastheid werd de grote winnaar qua bijdrage aan muzikaliteit." Door toepassing van een speciaal behandelde aluminium conus die bijna het gehele diafragma beslaat, ontstond een driemaal hogere vormvastheid en bovendien een hogere dempingsfactor. Niet dat daarmee alles is gezegd. De T7/i is nog immer uitgerust met een conus uit een lichtgewicht papiercomposiet, waaruit REL zelfs het zwarte carbon heeft verwijderd omdat dit 1,4 gram bijdroeg aan verlaging van de conusmassa. Op beide fronten lijkt dus vooruitgang geboekt, met door de toename in vormvastheid de belangrijkste stap voorwaarts in termen van weergavekwaliteit.

De versterking wordt verzorgd door een geïntegreerde 200W klasse AB versterker. Deze is identiek aan die van de voorloper, de T7. Never change a winning team, moet men bij REL hebben gedacht. En gelijk hebben ze, want het opnieuw ontwikkelen en fabriceren van iets dat zijn kwaliteiten ruimschoots heeft bewezen leidt alleen maar tot hogere investeringskosten, ingewikkelder asset data en after sales processen/services, en niet te vergeten meestal een hogere consumentenprijs.

Wie op zoek wil naar exotische kabels kan zich de moeite besparen: de afsluitimpedantie van de stereo (high level) ingang is hoger dan 150 kOhm en de low level input is overeenkomstig Dolby e.a. (10 kOhm). Voor de versterker is 150 kOhm 'onzichtbaar' en maakt de toepassing van exotische bekabeling volkomen nutteloos. Wel kan op de line-in ingang het gebruik van specifieke interlinks het eindresultaat beïnvloeden. Deze ingangen zijn galvanisch los en het systeem werkt na inregeling voorbeeldig. De 'sub' versterkt slechts wat binnenkomt en er hoeft niet tussen de inputs te worden (om)geschakeld.

Aansluiten
Tja, dan het achter paneel. Daar gaat het u wellicht even duizelen. Welgeteld 10 knoppen/ingangen. Laten we ze eens kort doornemen:
•  WIS (Wireless Interface Socket) bedoeld voor aansluiting van het draadloos Arrow-systeem (optie, niet besproken).
•  Faseschakelaar. Voor instellen van 0 of 180 graden fasedraaiing.
•  Volumeregelaar voor hi/lo level-ingang. Te gebruiken voor regelen van outputvolume.
•  Crossover-regelaar. Hiermee stelt u instelbaar in stappen van 39x2,3Hz de crossoverfrequentie in tussen 30Hz en 120Hz.
•  Laag-Niveau Phono Input: kan worden toegepast om laag-niveau-signalen van bijvoorbeeld een voorversterker, geintegreerde versterker of receiver aan te sluiten (niet voor home cinema).
•  Volumeregelaar voor.1/LFE Input. Regelaar voor outputvolume bij toepassing van.1/LFE Input van bijvoorbeeld een 5.1 versterker. Ook voor home cinema
•  High Level Neutrik® Speakon® aansluiting.Te gebruiken voor rechtstreekse aansluiting vanaf de luidsprekeruitgangen van de versterker.
• .1/LFE Phono Input: te gebruiken voor aansluiting op de.1/LFE uitgang van een 5.1 versterker.
•  Aan-Uit indicatiediode.
•  Standby - Always On schakelaar. Maakt keuze tussen altijd aan of na wegvallen van ingangssignaal automatisch naar standby (met slecht gering stroomverbruik).
• IEC voedingsaansluiting. Gezekerde (beveiligde) AC-ingang.

 
 
De achterzijde (in de zwarte uitvoering)

Ik ga ze hier niet allemaal behandelen. Alleen de door REL aanbevolen en in mijn luistertest gebruikte aansluitingen zal ik met u doornemen. Vermeldenswaard is dat er volgens REL eigenlijk maar één perfecte aansluitmethode is voor wat betreft het ingangssignaal en wel via de High Level Neutrik Speakon aansluiting. Net zo simpel als je luidsprekers aansluit. Het ene uiteinde van de kabel (10 meter lengte!) heeft een speciale bajonetaansluiting op de REL, het ander uiteinde is gestript waardoor de keurig gekleurde aders eenvoudig zijn aan te sluiten op de uitgangsklemmen van de versterker. Op deze manier ontvangt het subbassysteem exact hetzelfde audiosignaal als de hoofdluidsprekers. En bouw je dus voort op de signaaleigenschappen van het hoofdsysteem, inclusief tonale balans, tijd- en fasegedrag. Mooier kan het bijna niet.

Het bijzondere, zo niet unieke aspect van REL is de zogenaamde ABC-regeling die het mogelijk maakt om twee versterkers (1 stereo en 1 audio/video) aan te sluiten of met 1 av-versterker twee aparte instellingen te kiezen. Zo kan een stereo lf (low frequency) signaal van de luidsprekerklemmen (low z) worden afgeregeld naast een.1 signaal uit een subwoofer-uitgang.

Inregelen van het systeem
Hier zijn we aangekomen bij een belangrijk en eerlijk gezegd bewerkelijk deel van de installatie. Hoe werkt het? Nadat de High Level Neutrik Speakon aansluiting is gemaakt en er voedingsspanning op de versterker staat, kan de inregeling beginnen. Hiertoe zijn een drietal instellingen relevant voor het beste resultaat. Allereerst moeten we (gehoormatig) de ideale positie van het subbassysteem bepalen. Dit is echt een trial and error klusje omdat elke huiskamer annex luisterruimte anders is gedimensioneerd en ingericht en de positie van de luidsprekers daarin uniek is. Als de setup eenmaal in orde is kan er geëxperimenteerd worden met de faseoriëntatie. Ook hier komt het voor de juiste afstelling aan op goed luisteren. Als laatste in rij de crossover- en volumeniveauinstelling. Ook hier moet op het gehoor de juiste instellingen gevonden worden. Het helpt een boel als je zoiets met z'n tweeën kunt doen. Dan kan de één aan de knoppen en de ander op de luisterpositie de effecten van de inregelacties beoordelen en eventuele correcties doorgeven. Wat ik persoonlijk jammer vind is dat er geen schaalverdeling is opgenomen bij de crossover-regelaar. Aan de hand van de laagafval van de hoofdluidsprekers zou je dan wellicht met het inregelen een betere start kunnen maken. Maar niet getreurd, dit inregelen doet u, als het tenminste first time right is gebeurd, maar één keer. Daarna, zolang u de fysieke posities van de weergevers niet wijzigt, nooit meer aankomen. Ook goed om te weten is dat de meegeleverde (Nederlandse) handleiding uitgebreid en duidelijk ingaat op het inregelen van het systeem.

Broederlijk naast elkaar: de zwarte en de witte versie

Luisteren!
Omdat ik een gloednieuw exemplaar ter recensie kreeg aangeboden, heb ik zonder echt aandachtig luisteren, de set een weekje mee laten draaien. Dat komt in huize Speksnijder neer op ongeveer 28 uur muziek. En dan, ja, dan is het toch echt zo ver. Het feest kan beginnen. Ik ga er eens lekker voor zitten. Kladblokje, potloodje, tablet, rood wijntje... De eerste keus valt op een klassiek werk: Chopins Ballades door Maurizio Pollini. Ik kies van dit album de eerste ballade. Hé, denk ik, staat ie wel aan? Daar kan, gezien het fel blauwe licht van de aan/uit diode eigenlijk geen misverstand over bestaan. Of het mooi klinkt? Ja zeker! Maar, wat gebeurt er nou precies met het geluidsbeeld? Na een paar minuten vraag ik, na omstandig uitgelegd te hebben waar de schakelaar zich bevindt, mijn eega op mijn teken het subbassysteem uit te schakelen. Ja! Nu hoor ik het wel degelijk. Niet alleen het laag, maar het totale geluidsbeeld wijzigt. Minder gebalanceerd, kleinere afbeeldingsmaatstaf, en bovendien een gemis van niet alleen de laagste pianotonen, maar ook een soort van zaal- of studioambiance die na uitschakeling totaal verdwenen is. Tsjonge, dit is echt een groot verschil! Op naar het volgende stuk. Dit keer uit het genre Wereldmuziek. Uitvoerend artiest is Enya met het nummer The Longships. Dit is een opname met lekker veel laag. Eens kijken wat de REL hiervan weet te,maken. Ik laat het subbassysteem nog even uit staan en na 01'30'' vraag ik vrouwlief weer in te schakelen. Nu is het effect nog groter. Simpelweg vanwege veel meer laag in het stuk en de opname. Als uitsmijter kies ik voor een orgelstuk van Charles Marie Widor, de Suite Gotique, Op.25, de Toccata. Zo rond de 01'00'' wordt er echt laag ingezet, ik weet het niet zeker, maar het lijkt mij een 32-voet die inkomt op dat moment. Wat er dan gebeurt is een combinatie van horen en voelen. Het gaat zo onverzwakt en onvervormd door in het laag dat ik er kippenvel van krijg. Als we vervolgens weer naar de uit-stand gaan is het ineens toch wel een magere bedoening hoor! Vooral voor hen die veel naar piano, harp, en orgelmuziek luisteren is deze REL een regelrechte game changer! REL maakt zijn aanspraak op een totale tonale verbetering van de muziekreproductie mijns inziens dan ook helemaal waar. Met pijn in het hart gaat dit prachtige product weer netjes in de verpakking en wordt het retourtransport naar Capelle aan den IJssel ingezet.

REL T7/i
Gangbare winkelprijs: € 1.000,= (excl. wireless-optie)
HNNY Benelux b.v.
Postbus 5004
2900 EA Capelle aan den IJssel
NEDERLAND
Tel: +31 (0)10 2860555
www.hnny.nl


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links