Actueel (archief)

 Tussen studio en concertzaal

 

© Evert Rulf, oktober 2004

 

In de klassieke platenzaak worden we geconfronteerd met een onoverzienbaar assortiment aan compact discs met muziek vanaf de Middeleeuwen, bekend en minder bekend, kleine en grote bezettingen, korte en lange werken, en veel daarvan bovendien verkrijgbaar in talloze uitvoeringen.

Deze omvangrijke platenhandel is ooit begonnen toen na de wasrol de 78-toeren schellakplaat verscheen. Deze leende zich vooral voor korte muziekstukken, operafragmenten, bekende piano- en vioolwerken, populaire liederen en komische voordrachten. Maar er werden toen ook al complete muziekwerken met een langere speeltijd op meerdere platen vastgelegd. De gedachte om een werk op te nemen dat men zelden in de concertzaal hoorde om het zo bij een groter publiek bekend te maken leefde toen ook al en dat leidde onder meer tot de beroemde opname van Pelléas et Mélisande van Debussy onder Désormière. Wilde men deze aanschaffen dan moest men wel rekening houden met een stapel van ongeveer 40 platen!

Met het verschijnen van de langspeelplaat ontstond de mogelijkheid om op een makkelijke manier in het bezit te komen van muziek met een langere speelduur. Daarbij zorgden de nieuwste opnametechniek en persing voor een hifi kwaliteit en werd de lp de meest geëigende muziekdrager voor klassieke muziek. Toen daar ook nog eens het stereogeluid en de popmuziek bij kwam nam de platenhandel een geweldige vlucht.

De mogelijkheid om grote werken op te nemen op slechts enkele platen werd zo veel mogelijk uitgebuit. Het culmineerde in het grootse Decca-project van de gehele Ring des Nibelungen van Wagner onder leiding van Georg Solti. De geluidskwaliteit en vooral de fameuze solisten hebben er voor gezorgd dat deze opname nog steeds in allerlei formaten wordt (her)uitgegeven. Ook de symfonieën van Mahler met hun grote bezetting en lange speelduur lieten zich schitterend gebruiken om de kwaliteit van het nieuwe product te demonstreren. Zo startte CBS een project om alle symfonieën van Mahler op te nemen onder leiding van Leonard Bernstein. Andere maatschappijen namen dat over zoals Decca met Solti en Philips met Haitink.

De aldus gewekte aandacht op de werken van Mahler door de platenmaatschappijen bij een groot internationaal publiek zorgde er voor dat Mahler regelmatig in de concertzalen over de wereld werd uitgevoerd en andersom weer nieuwe Mahler-opnamen stimuleerde. De opera's van Janácek werden ook buiten het toenmalige Tsjecho-Slowakije op de planken gebracht nadat het publiek er door Supraphon en Decca kennis mee maakte. Andere voorbeelden zijn de symfonieën van Sibelius, vooral gepropageerd door Britse platenmaatschappijen, en de Tweede symfonie van Rachmaninov die het publiek leerde kennen door André Previn. Ook kon een dirigent muziek die nog niet zo bekend was 'meenemen' uit de studio waar hij met opnamen bezig was naar zijn eigen concertzaal zoals Haitink deed met de symfonieën van Sjostakovitsj. En componisten als Schreker, Zemlinsky, Schulhof en Goldschmidt kregen weer bekendheid dankzij de serie Entartete Musik van Decca.

Na het grote succes van De vier jaargetijden van Vivaldi door I Musici op Philips ontstond een grote vraag naar barokmuziek. Daar er in dit genre veel voorhanden was konden de platenmaatschappijen hun catalogus geweldig uitbreiden. Dit initieerde weer het ontstaan van in barokmuziek gespecialiseerde ensembles, terwijl in het conventionele domein  de fluitist Jean Pierre Rampal en de trompettist Maurice André (met zijn hoge Bachtrompet) bij een groot publiek bekend werden. Zoveel barokmuziek werd op de plaat gezet dat de vraag rees of het allemaal echt wel zo interessant was. Tafelmuziek, ooit bedoeld als feestelijke omlijsting bij festiviteiten, wilde in de huiskamer niet altijd beklijven, hoe mooi ook uitgevoerd. Feitelijk kregen daardoor veel barokwerken de functie van weleer: gebruiks- of achtergrondmuziek.

De recente New-Age rage leidde onder meerdere tot het opnemen van muziek waaruit een diep religieus gevoel sprak zoals de hymnen en psalmen van Hildegard von Bingen die voor een grote verrassing zorgden. Het vroeger zelden gehoorde Miserere van Allegri werd een veel gevraagd muziekstuk. Net als bij de barokmuziek kon men ook hier gaan twijfelen aan de artistieke waarde, zoals bij de gezangen van de monniken van San Domingo de Silos en de composities van Tavener.

Het zoveel mogelijk willen profiteren van actuele stromingen in de muziek door de platenhandel kenmerkt de huidige massaconsumptie en -distributie. Dan kunnen zelfs grote namen als Itzhak Perlman of Yo-Yo Ma door de platenmaatschappij worden aangespoord om zich te wijden aan lichtere muziekgenres zoals de tango's van Piazzolla om op die manier een nieuw publiek te trekken.

Ook op andere wijze kan een muziekstuk plotseling populair worden. Doordat het Adagietto uit de Vijfde symfonie van Mahler en het middendeel uit het pianoconcert nr. 21 KV 467 van Mozart als filmthema's werden gebruikt groeiden ze uit tot veel gevraagde 'nummers' in populaire muziekprogramma's. Reclamespots hebben er zelfs voor gezorgd dat het bloemenduet uit de opera Lakmé van Delibes de eens zo populaire klokjesaria uit die opera heeft overvleugeld. Maar wat te denken van die passage uit Mozarts Requiem die in een 'saladereclame' van Johma werd misbruikt?

Een gevaar van de globalisering van de muziek is dat de eens zo bijzondere glans van de prachtigste muziek langzaamaan verdwijnt. Was de uitvoering van een symfonie van Mahler vroeger altijd een belevenis, nu wordt de Achtste symfonie op de radio uitgezonden in een ochtendconcert tijdens het stofzuigen en wordt het Adagietto uit de Vijfde aangekondigd als het thema uit Death in Venice. Maar het schijnt dat hete nu zo voor zichzelf sprekende Tweede pianoconcert van Rachmaninov toch ook pas echt populair is geworden nadat het als thema in de film 'Brief Encounter' is gebruikt.

Na de langspeelplaat kwam het revolutionaire discje met muziek opgeslagen in digitale bits die door een laser worden afgetast. Daarmee werd het startsein gegeven voor een reeks technische ontwikkelingen, vele daarvan verband houdend met de computer en het internet, waarvan het eind nog niet in zicht is. De cd is door haar multipele muzikale toepassingen daarom bij jong en oud een massaproduct geworden.

En dan is inmiddels alweer de sacd verschenen. Met het surround-geluid wordt de illusie van de concertzaal volgens de fabrikanten versterkt maar de betekenis van het product wordt nog niet geheel overzien en ontmoet in vakkringen veel kritiek. Het geluid van enkele historische opnamen onder Bruno Walter zou door Sony met sacd geweldig verbeterd zijn, maar ook hier passen twijfels, zoals dat ook geldt voor het zogenaamde 96 kHz procédé.

Sinds de introductie van de cd is er een discussie ontstaan over de geluidskwaliteit met voorstanders van een geluid in analoge vorm, een discussie die nog steeds voortduurt. Het is maar de vraag of men dit soort vergelijkingen moet maken; is het relevant het weergegeven geluid te vergelijken met het natuurlijke geluid in de concertzaal? Het gaat in wezen om twee verschillende vormen van genieten van muziek. In de studio gelden nu eenmaal andere regels dan in de concertzaal, in het eerste draait het om het eindresultaat en in de andere om de directe belevenis. Van de illusie die door een bekwame geluidstechnicus op cd is gezet geniet men weer anders dan in de concertzaal. Vandaar dat de geluidstechnicus bij een opname een cruciale rol speelt zoals eens Kenneth Wilkinson bij de beroemde vroege langspeelplaten van Decca. Vooral Nederlandse geluidstechnici waren om hun prestaties vermaard zoals Ruud van Gelder die van het klassieke label Vox overstapte naar het jazzlabel Blue Note en ertoe bijdroeg het label beroemd te maken en dan was er nog Jaap van Ginneken bij Philips.

De geluidsdrager is dus geëvolueerd van louter weergever naar een zelfstandig muziekproduct dat men op zijn eigen mérites moet beoordelen. In de studio spelen andere factoren en doeleinden een rol dan in de concertzaal. Van een cd zal men op een andere manier van muziek genieten dan in de concertzaal. Beide ervaringen zijn uniek.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links