DVD-recensie

Het knappen van een twijg

 

© Paul Korenhof, juni 2011

 

 

(Van der) Aa: One

Barbara Hannigan - 'one'
Sheila Wiersum - 'elderly one'
H.L. van Eesteren, Mary Rose Arntzenius, Margaret van Berckel, Frankie van Weli (documentary inserts), Michel van der Aa (theater- en videoregie)

Disquiet Media DQM 03

Opname 2010

Webstore: disquietmedia.net/catalogue/one/

 

 


Hoe indringend videobeelden kunnen overkomen, realiseerde ik mij toen ik mij op een gegeven moment de reprise van Van der Aa's One tijdens het Holland Festival 2010 voor de geest wilde halen. Dat bleek onmogelijk. Van die voorstelling zag ik de zaal voor me, ik wist nog precies waar ik zat, had ook de eerste beelden nog op mijn netvlies, maar daarna nam de videoregistratie het volledig over. Ook toen ik de dvd bewust een paar dagen had laten liggen, bleek het onmogelijk mij van de voorstelling meer voor de geest te halen dan de klank en de indruk die het geheel op mij maakte. De toneelbeelden bleven verborgen achter het beeldscherm dat hun plaats had ingenomen.

Vrijwel even onmogelijk is het te zeggen waar One 'over gaat', al gesteld dat je van dit werk kunt zeggen dat het inderdaad ergens 'over gaat'. Nu kun je je ook afvragen of dat zou moeten, of zich in onze geest niet een conventionele notie heeft vastgezet die ons wijs maakt dat theater altijd 'ergens over moet gaan', dat er 'een verhaal' in moet zitten. Natuurlijk weten we tegenwoordig wel beter, vooral sinds steeds meer experimentele beeldende kunstenaars en 'bewegingsartiesten' zich van velerlei podia zijn gaan bedienen, maar toch lijkt dat maar schijn. Zoals we zelfs nog altijd de neiging hebben om aan een theaterstuk als Erwartung van Schönberg een concrete invulling te geven, zo blijven we zelfs bij de meest abstracte vormen van modern theater naarstig naar een invulling zoeken. Leg na zo'n voorstelling uw oor te luisteren bij de uitgang en gegarandeerd zult u opmerkingen horen in de trant van : 'Schitterend, fascinerend om te zien, maar ik heb geen flauw idee waar het over gaat!'

Bij One, de 'kameropera voor sopraan, video en soundtrack' uit 2002 die Van der Aa schreef voor Barbara Hannigan, en die hij zelf voor het theater en de camera regisseerde, maakte de componist op ongebruikelijke wijze duidelijk dat we vooral niet naar dat verhaal moeten zoeken. In het theater ging de voorstelling zonder boventitels, zelfs met een speciale vermelding van dat ontbreken in het programmaboekje, en op de dvd zult u tevergeefs zoeken naar ondertitels. Wel werd de basistekst in het begeleidende dvd-boekje afgedrukt, maar niet als libretto of zelfs maar met een herkenbare aanduiding van iets wat verwijst naar dramatiek of handeling.

De afgedrukte tekst heeft de vorm van vijf gedichten zonder enige structurele samenhang en ook ontbreken daarin de gesproken teksten van de 'elderly one', het oudere alter ego van 'one', die op sommige momenten in de gezongen monoloog vervlochten zijn. Op dat punt ontstaat wellicht een moment van herkenbaarheid voor wie ook After Life heeft gezien, de opera van Van der Aa die met zoveel succes bij De Nederlandse Opera in première ging tijdens het Holland Festival 2006, dat die na de eerste serie voorstellingen in het Muziekgebouw later nog een reprise heeft gekregen in Het Muziektheater. In beide werken past Van der Aa dezelfde documentaire techniek toe van (gefingeerde) interviewfragmenten die zich middels videobeelden rechtstreeks op de toeschouwer richten. Waren die teksten in After Life meer beschouwend en een toelichting op de situatie, hier ontstaat vooral de suggestie van een caleidoscoopeffect, alsof de 'elderly one' in diverse latere stadia reminiscenties vlecht rond de zang van 'one'. Die suggestie wordt versterkt als 'one' geleidelijk steeds meer in een dialoog raakt met haar eigen videobeeld, waarbij we het alter ego in de videobeelden - gekleed in dezelfde sobere jurk - duidelijk zien verouderen, terwijl 'one' zelf dezelfde blijft.

Hoewel het gevaarlijk is een werk als One te duiden ligt het bij een werk van een filmfanaat als Van der Aa voor de hand om niet alleen een parallel te trekken met de literaire monologue intérieur, maar ook met de Franse films uit de tijd van de 'nouvelle vague'. Niet alleen lijken geestelijke verwarring en een zekere mate van schizofrenie daarbij leidmotieven, maar opmerkelijk is bovendien dat de vrouwelijke psyche kennelijk interessanter is voor een dergelijke benadering dan de mannelijke. Aan speculaties over de reden waag ik mij hier niet, maar met One creëerde Van der Aa wel een nieuwe schakel in een lange reeks. De steeds intensere dialoog van ´one´ met haar videobeeld, waarbij met een verwijzing naar The Picture of Dorian Gray van Oscar Wilde zelfs de vraag kan worden gesteld welke van de twee verschijningsvormen de ´echt levende´ is, voegt daarbij een nieuwe theatrale dimensie toe aan het thema eenzaamheid.

Dat bij al deze vrouwenportretten uit de theater- en filmgeschiedenis de ´verhaallijn´ steeds vager en associatiever wordt, is niet meer dan logisch en we moeten ook geen poging doen de psyche van ´one´ te begrijpen. Zouden we dat zonder meer kunnen, dan zou de psychiatrie waarschijnlijk overbodig zijn. Belangrijker is de vraag of zij ons interesseert en of we met haar kunnen meeleven - voorzover hier althans nog van ´meeleven´ gesproken kan worden.

Van doorslaggevend belang voor het antwoord op die vraag is het feit dat One eigenlijk moeilijk als de schepping van één man kan worden beschouwd. Van der Aa heeft het project opgebouwd rond de geniaal veelzijdige zangkunst van Barbara Hannigan, een zangeres die niet alleen frappeert door haar uiterst flexibele stem (die ook nog eens een fraaie lyrische sopraan is), maar ook door het feit dat haar technisch geen golf te hoog schijnt te gaan. Voeg daarbij een innemende verschijning en een grote toneelpersoonlijkheid, en ondanks alle verschillen dringt de vergelijking met Berio's muze Cathy Berberian zich op, waaraan ik meteen moet toevoegen dat de zang van Hannigan mij sympathieker is en ook veelzijdiger lijkt.

Kennen we Berberian vooral in de muziek van Claudio Monteverdi en Luciano Berio, Hannigan beheerst een veel breder repertoire en draait haar hand niet om voor Yum-Yum in The Mikado van Gilbert & Sullivan (een paar jaar geleden bij de Nationale Reisopera) of voor de titelrol in Lulu van Alban Berg (volgend jaar in Brussel). Die veelzijdigheid blijkt zelfs uit een korte 'opera' als One, die al met al nauwelijks drie kwartier duurt. In die drie kwartier biedt zij ons echter een scala aan emoties, vervat in een enorme intensiteit, een uitgebreid palet aan vocale kleuren en een sterke fysieke expressiviteit. De vraag blijft alleen in hoeverre een constatering als 'Van der Aa schreef One voor Barbara Hannigan' overeenkomt met de feitelijke situatie. Als de beschikbaarheid van bepaalde solisten al van invloed was op het ontstaan van een partituur van Verdi, dan moet de aanwezigheid van en de samenwerking met Hannigan van nog meer invloed zijn geweest op One, een stuk dat zo nauw met de Canadese sopraan is verbonden, dat het maar de vraag is of het ooit door een andere zangeres vertolkt zal worden.

In tegenstelling tot After Life, waarvoor Van der Aa een duidelijk gestructureerde orkestpartij schreef, bevat One overigens geen 'muziek' in de gebruikelijke zin van het woord. Naast de zang van het centrale personage is vrijwel al het geluid afkomstig van een elektronisch samengestelde geluidsband en de klanken die het meeste bijblijven, worden zelfs opgeroepen door het kraken van een twijg in de handen van het 'alter ego'. Door het herhalingseffect roept dat geluid een intrigerende parallelwereld op met door de steeds sterker werkende klanken ook een steeds navranter werkende symboliek.

De technische realisatie van One is subliem, maar van een muzikale technofreak als Van der Aa, die ook nog gewend is alle touwtjes zelf in handen te houden, konden we eigenlijk niet anders verwachten. Belangrijker is dat het ook 'werkt'. Hier is geen sprake van een 'videoregistratie', maar van een zelfstandige 'video-opera' die zich in zeggingskracht kan meten met de beste uitvoeringen van Erwartung.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links